Những quy thức chuẩn cần tuyệt đối tuân thủ trong thiết kế nhà thờ họ

13/12/2018

Nhà thờ họ là công trình kiến trúc mang nét tâm linh, hồn văn hóa đặc biệt quan trọng của người Việt. Vì vậy, trong xây dựng nhà thờ họ cần phải tuân thủ tuyệt đối theo những quy thức trong xây dựng hơn bất kì một công trình kiến trúc nào khác.

Quy thức trong kiến trúc cổ của người Việt nói chung và nhà thờ họ nói riêng, là những tiêu chuẩn quan trọng trong việc thiết kế và xây dựng. Những quy thức ấy bao gồm: quy định về kích thước, thành phần xây dựng, tỷ lệ giữa các chi tiết và hoa văn trang trí.

Thiết kế nhà thờ họ không đòi hỏi phải theo quy thức một cách chuẩn mực tuyệt đối như những công trình tín ngưỡng mang tính cộng đồng như đình, chùa, miếu, đền. Song, nhà thờ họ cũng thuộc vào nhóm công trình kiến trúc tâm linh, nên việc chú trọng đến những yếu tố chính trong kiến trức là rất cần thiết.

Để hiểu rõ hơn về những quy thức chuẩn trong thiết kế và thi công nhà thờ họ, bài viết dưới đây sẽ phân quy thức thành 4 phần tiêu biểu trong kiến trúc của nhà thờ họ để bạn dễ nắm bắt

1. Kiến trúc mái nhà

Phần mái  thường là phần có diện tích lớn và chiếm tới 2/3 chiều cao mặt đứng của công trình. Đối với kiến trúc mái của nhà thờ họ, mẫu thiết kế nhà thờ họ 2 mái sẽ khác với mẫu nhà thờ họ 4 mái, 8 mái. Nhà thờ họ 2 mái theo truyền thống là kiểu triền mái chuẩn kiến trúc cổ Việt Nam, có triền thẳng và không cong. Trong khi đó, với nhà thờ họ 4 mái, 8 mái, triền mái sẽ hếch lên ở góc để tạo sự thanh thoát. Góc mái của kiểu nhà thờ họ 4 mái, 8 mái hay “tàu đao” được làm cong uốn ngược tạo thành “đao quật”.

Mẫu nhà thờ họ 2 mái

Mẫu nhà thờ họ 4 mái

Những hoa văn được trang trí trên mái nhà thờ họ thường đơn giản hơn so với đình, chùa, đền, miếu. Những hoa văn đặc trưng như: mặt nguyệt, đại tự, vân mây,… sẽ được đặt ở chính giữa mái. Ở các bờ nóc đặt gạch hoa chanh. Đỉnh mái ở hai đầu bờ nóc gắn con kìm (long, nghê hoặc cá chép hóa rồng), bờ quyết (bờ guột) gắn con sô, con náp hay lạc long thủy quái. Các con vật này là hình tượng thể hiện cho tinh thần ngôi nhà. Phần mái có trang trí hoa văn riêng gọi là diềm mái. Mái hiên nhà thờ họ được nâng đỡ bằng hệ thống kẻ hoặc bảy, là một thanh gỗ đặt chéo theo triền dốc mái. Khi đến diềm mái, thanh gỗ kẻ sẽ vươn ra theo nguyên tắc đòn bẩy.

Mái nhà thờ họ được đặt hình tượng trang trí theo truyền thuyết dân gian.

2. Kết cấu bên trong nhà

- Kết cấu cột trụ đỡ

Cột trụ được coi là phần nâng đỡ chính, chịu toàn bộ khối lượng của ngôi nhà. Cột trụ thường có cấu tạo tròn to và phình ra ở giữa. Tiết diện của trụ cột thường là hình tròn, nhưng cũng có thiết kế nhà dùng dạng trụ vuông.

Sức nặng của ngôi nhà được đặt hoàn toàn lên các cột trụ. Các cột trụ lại được đặt lên các chân đế, chứ không chôn sâu xuống nền như khi làm nhà ở. Độ to khỏe và chắc chắn, to khỏe của cột trụ là yếu tố quyết định đến sự ổn định và vững vàng của nhà thờ họ.

Hệ thống cột làm nhiệm vụ nâng đỡ chính cho ngôi nhà

Cột xây nhà thờ họ thường được phân thành 3 loại: cột cái, cột con và cột hiện. Cột cái là những cây cột chính trong nhà, thường được đặt ở hai đầu nhịp chính để tạo chiều sâu cho gian giữa. Thân cột cái hình tròn và có kích thước to nhất trong hệ thống cột nhà. Phần nối giữa hai cột cái được gọi là “câu đầu”. Cột con (hay cột quân) là loại cột phụ ngắn hơn cột cái, nằm ở đầu các nhịp phụ giữa hai bên nhịp chính. Cột con thường thấp và nhỏ hơn cột cái để tạo ra độ dốc cho mái nhà. Cột con và cột cái được nối với nhau bằng xà nách. Cột hiên nằm ở phần hiên nhà phía trước và thấp hơn cột con. Giữa cột hiên và cột con được nối với nhau bằng kẻ bẩy.

– Kết cấu xà và vì nhà

Xà nhà (hay còn gọi là các giằng ngang) chịu lực kéo để liên kết hệ thống cột chính, cột con và cột hiên với nhau. Xà nhà gồm các loại xà trong và xà ngoài vuông góc với khung. Xà trong được đặt ở đỉnh các cột con để liên kết giữa cột cái và cột con. Xà trong bao gồm: Xà lòng (câu đầu hay chếnh) dùng để liên kết các cột cái với nhau. Xà nách (thuận) dùng để liên kết cột cái với cột con.

Xà ngoài bao gồm: Xà thượng để liên kết giữa các đỉnh cột cái, song song với chiều dài của ngôi nhà. Xà hạ (xà đại) được đặt ở đỉnh cột con, nằm gần sát với vị trí liên kết giữa xà lòng và xà nách. Xà hạ để liên kết giữa cột con và cột cái và cũng song song với chiều dài của ngôi nhà. Xà tử thượng nằm trên cột con để nối các cột con ở khung phía trên. Xà tử hạ nằm dưới cột con, để nối các cột con ở khung phía dưới tại các điểm bên trên hệ cửa bức bàn. Xà ngưỡng liên kết các cột con tại ngưỡng cửa. Xà ngưỡng là phần nâng đỡ toàn bộ hệ thống cửa bức bàn. Xà hiên để nối các cột hiên của khung. Xà nóc (hay còn gọi là thượng lương, đòn dông) đặt trên đỉnh mái.

Vì nhà là phần được nối với nhau bằng các xà ngang và xà ngưỡng, tạo thành hình hộp. Vì nhà định hình nên mái nhà. Vì nhà cũng là đơn vị cơ bản để xác định kích thước của một ngôi nhà. Phần giữa hai vì nhà gọi là “gian”.

Vì nhà, xà ngang, xà ngưỡng tạo nên mái nhà

- Hệ thống kẻ

Kẻ là các loại dầm đơn, được sắp xếp theo phương chéo của mái nhà. Kẻ sẽ gác lên các cột bằng các mối mộng chắc chắn. Hệ thống kẻ gồm 2 loại: Kẻ ngồi là loại kẻ gác từ cột cái sang cột con, tạo nên hệ thống liên kết vững chắc của mái đỡ. Kẻ hiên là loại kẻ gác từ cột con sang cột hiên, một phần của kẻ hiên cũng được kéo dài, đâm xuyên qua cột hiên để đỡ phần chân mái nhà.

- Hệ dầm và xây khung khác

Bảy (hay bảy hậu, bảy hiên) là phần dầm nằm trong khung nhà, được gắn vào cột con liên kết phía sau nhà. Bảy có nhiệm vụ đỡ phần mái vẩy. Các công trình như đình, chùa do không có cột hiên và xây 4 mái nên dùng bảy hiên, còn với nhà thờ họ sẽ phải dùng cả kẻ và bảy hậu.

Hoành, dui, mè là các loại dầm có nhiệm vụ đỡ mái nhà. Hoành là dầm chính, được đặt ngang theo chiều dài của nhà và vuông góc với khung nhà. Dui là dầm phụ, đặt dọc theo chiều dốc mái nhà, giao với hoành và gối lên hoành. Mè là dầm phụ nhỏ nhất, đặt gối lên dui, song song với hoành. Khoảng cách giữa các mè vừa đủ để lợp ngói.

Gạch màn là loại gạch lá nem làm bằng đất nung. Gạch màn được đặt trên lớp mè, đùng để đỡ cho ngói, tạo độ phẳng cho mái, chống thấm dột và chống nóng. Ngói mũi hài (hay còn gọi là ngói ta hay ngói vẩy rồng) cũng làm bằng đất nung. Đây là phần ngói trên cùng, được lợp trực tiếp lên mái nhà mà ta nhìn thấy. Ngói mũi có tác dụng giúp chống thấm dột và chống nóng.

Cấu trúc mái trong của một công trình nhà thờ họ bằng gỗ

3. Thước tầm

Đây là một loại thước được sử dụng phổ biến trong thiết kế và thi công kiến trúc Việt cổ. Thước tầm đơn giản là một thanh thước làm bằng tre, được đánh dấu bằng mực để ghi lại các kích thước của vì kèo và bộ khung nhà. Dựa trên kích thước đo đạc này, gia chủ có thể dễ dàng sửa chữa, thay thế các bộ phận hoặc làm lại nhà một cách dễ dàng.

Kích thước theo thức kiến trúc cổ của người Việt

Theo quy chuẩn xưa, tất cả các kích thước để xây nhà thờ họ, đình, chùa, miếu, mộ, … đều phải dựa trên một tiêu chuẩn của “thước tầm”. Sử dụng thước tầm trong đo đạc kích thước xây dựng giúp mang lại tỉ lệ đẹp nhất, cân xứng nhất cho nhà thờ họ. Thước tầm thường được cất giữ bằng cách gác trên vị trí cao dưới mái nhà.

4. Hoa văn trang trí, chạm khắc.

Trong kiến trúc Việt cổ, chạm khắc hoa văn trang trí rất quan trọng, vì nó là phần thể hiện được nét đặc trưng, cái “hồn” của từng loại công trình và văn hóa riêng của từng vùng miền. Chọn hoa văn trang trí, chạm khắc cần phải tham khảo kỹ lưỡng văn hóa và phong tục tập quán, nguyên tắc của dòng họ thi công nhà thờ họ.

Chạm khắc và trang trí hoa văn cho nhà thờ họ

Theo quy chuẩn xây dựng nhà thờ họ, người Việt xưa thường để mộc màu gỗ hoặc quét sơn ta có màu nâu để bảo vệ lớp gỗ và giữ được màu sắc tự nhiên của bộ khung gỗ. Những hình thù con vật như long, ly, quy, phượng hay hoa văn như tùng, cúc, trúc, mai, vân mây, hoa sen rất được yêu thích và ứng dụng vì tương đối phù hợp với văn hóa chung của người Việt.

Trên đây là những quy chuẩn khi thiết kế và thi công nhà thờ họ theo kiến trúc cổ của người Việt. Ngày nay với xu hướng ngày càng phát triển, các công trình kiến trúc nhà của người Việt cũng đã được cải tiến và ứng dụng nhiều thiết kế mới để đơn giản hóa cách thức, nhưng tựu chung vẫn phải tuân theo những quy chuẩn nhất định để đảm bảo thẩm mỹ và an toàn của ngôi nhà thờ họ. liên hệ:

Đồ gỗ Nội thất Nguyễn Tuân – Đồ gỗ Thạch Thất 
Showroom: 196 đường Láng -Đống Đa- Hà Nội
Xưởng sản xuất: Làng nghề truyền thống Canh Nậu – Thạch Thất – Hà Nội
Hotline: 0979.67.11.83 / 0916.586.583
Email: gonguyentuan@gmail.com