Nhà gỗ Việt Nam và những kết cấu cơ bản cần phải biết

13/01/2019

Nhu cầu về xây dựng nhà gỗ Việt Nam theo lối cổ truyền đang được rất nhiều gia chủ quan tâm. Tuy nhiên, đa số vẫn còn khá bỡ ngỡ với kết cấu của ngôi nhà gỗ Việt Nam và gặp nhiều khó khăn khi muốn thi công một công trình nhà gỗ có chất lượng. Bài viết này hy vọng sẽ giúp giải đáp phần nào những thắc mắc đó.

Nói đến kiến trúc nhà gỗ Việt Nam, nhiều người sẽ nghĩ ngay đến những ngôi nhà gỗ 3 gian hay 5 gian của người Bắc Bộ. Điểm nhấn của những ngôi nhà gỗ Việt Nam này chính là hệ thống cột bằng những cây gỗ to và chắc khỏe. Hệ thống cột được dựng lên theo các vì và nối với nhau theo các xà ngang và xà ngưỡng liên hoàn tạo nên bộ khung vững chắc cho ngôi nhà gỗ Việt Nam. Sau cùng là phần mái lợp và tường xung quanh để tạo nên một ngôi nhà gỗ hoàn thiện.

Nhà gỗ Việt Nam được cấu thành từ nhiều bộ phận

Để hiểu rõ hơn về kết cấu của nhà gỗ Việt Nam theo lối cổ truyền, chúng tôi sẽ đi sâu vào từng chi tiết trong kiến trúc dưới đây để có cái nhìn đầy đủ nhất.

I. Các kết cấu chính tạo nên ngôi nhà gỗ Việt Nam

1. Hệ thống cột của nhà gỗ Việt Nam

Bộ phận quan trọng nhất, làm chức năng nâng đỡ chính cho toàn bộ khối lượng của ngôi nhà gỗ Việt Nam chính là hệ thống cột. Thân cột thường tròn to, phình ra ở giữa. Tiết diện của cột thường là hình tròn, nhưng cũng có thiết kế nhà dùng cột vuông.

Hệ thống cột của nhà gỗ Việt Nam cổ truyền thường có 3 loại sau:

- Cột cái là cột chính của ngôi nhà, được đặt ở hai đầu nhịp chính, giúp tạo chiều sâu cho gian nhà giữa. Nối hai cột cái là câu đầu.

- Cột quân (hay còn gọi là cột con) là hệ thống cột phụ, được làm thấp hơn cột cái, nằm ở đầu nhịp phụ hai bên nhịp chính. Sự khác biệt về chiều cao của cột cái và cột quân sẽ tạo nên độ dốc của mái nhà. Cột quân và cột cái được nối với nhau bởi xà nách.

- Cột hiên nằm ở hiên phía trước nhà gỗ Việt Nam và có thấp hơn cột quân. Kẻ bảy nối hệ thống cột quân và cột hiên.

Hệ thống cột được dựng theo dạng đứng chịu nén. Các cột được đặt lên các chân trụ, chứ không chôn xuống đất để chịu sức nặng của công trình dồn lên. Chính nhờ sức nặng này mà các trụ cột trở nên chắc chắn hơn và thực hiện vai trò nâng đỡ một cách vững vàng.

Hệ thống cột nâng đỡ toàn bộ mái nhà.

2. Hệ thống vì nhà

Nhà gỗ Việt Nam cổ truyền được xây theo các vì nhà. Vì nhà được dựng lên và nối với nhau bằng các xà ngang và xà ngưỡng tạo thành hình hộp. Có thể nói vì nhà là đơn vị cơ bản để tính đến kích thước của ngôi nhà gỗ truyền thống. Phần giữa 2 vì gọi là “gian”. Sau khi dựng được hệ thống khung nhà, thì mới có thể lợp mái và làm tường nhà. Vì nhà cũng là đặc trưng của lối kiến trúc cổ Việt Nam và nét văn hóa của từng địa phương.

3. Các loại xà nhà gỗ Việt Nam

Xà nhà là các giằng ngang liên kết các cột với nhau và chịu lực kéo để giữa ổn định cho bộ khung nhà. Xà nhà gồm 2 loại: xà nằm trong khung và xà bên ngoài vuông góc với khung.

Xà nằm trong khung được đặt ở đỉnh của các cột quân, làm nhiệm vụ liên kết cột cái và cột quân. Các loại xà trong khung bao gồm:

- Xà lòng (hay còn gọi là câu đầu hoặc chếnh) là phần giúp liên kết các cột cái của khung

- Xà nách (thuận) giúp nối các cột quân vào cột cái

Bên cạnh xà trong, xà ngoài khung cũng gồm các loại sau:

- Xà thượng giúp liên kết phần đỉnh của các cột cái và nằm song song với chiều dài của nhà gỗ Việt Nam

- Xà hạ (hay xà đại) liên kết các cột cái với đỉnh của các cột quân ở vị trí gần sát với xà lòng và xà nách. Xà này cũng song song với chiều dài của căn nhà.

- Xà tử thượng giúp liên kết các cột quân ở bên trên.

- Xà tử hạ giúp liên kết các cột quân ở bên dưới tại điểm ngay trên cửa bức bàn

- Xà ngưỡng nối các cột quân ở ngưỡng cửa, giúp nâng đỡ hệ cửa bức bàn

- Xà hiên giúp liên kết các cột hiên

- Xà nóc (hay thượng lương, đòn đông) đặt trên đỉnh mái nhà

4. Kẻ nhà gỗ Việt Nam

Kẻ là các loại dầm đơn, đặt chéo theo mái nhà,  nằm gác lên các cột bằng mộng. Kẻ nhà gỗ Việt Nam bao gồm các loại:

- Kẻ ngồi gác từ cột cái sang cột quân

- Kẻ hiên gác từ cột quân sang cột hiên. Một phần của kẻ hiên sẽ được kéo dài, đâm xuyên qua cột hiên để đỡ phần chân mái

5. Bảy – Bảy hậu – Bảy hiên trong nhà gỗ Việt Nam cổ truyền

Bảy là những dầm có chức năng liên kết vào các cột quân ở phía sau nhà, giúp nâng đỡ phần mái vẩy phía sau. Khi thi công nhà gỗ để ở thì “tiền kẻ, hậu bảy” tức là phía trước có kẻ để đỡ hiên, phía sau có bảy đỡ mái. Còn khi thi công các công trình nhà gỗ công cộng như đình làng thì bốn mặt xung quanh đều cần có hiên thông thoáng, không có cột hiên nên chỉ cần dùng bảy hiên.

6. Con rường trong nhà gỗ Việt Nam

Con rường (hay chồng rường) là các đoạn dầm gỗ dạng hộp, được chồng lên nhau để đỡ hoành mái. Chiều dài của con rường được thu ngắn dần theo chiều vát của mái. Càng lên cao, các con rường sẽ càng ngắn vì thường nằm chồng lên câu đầu ở nóc mái.

Rường bụng lợn là con rường ở trên cùng, gối lên các con rường ở bên dưới bằng hai đoạn cột ngắn gọi là trụ trốn, để đỡ xà nóc . Bên dưới rường bụng lợn, giữa hai trụ trốn là ván lá đề thường để điêu khắc trang trí. Rường bụng lợn có thể được thay thế bằng giá chiêng.

Rường cụt được bố trí nằm chồng trên xà nách, giữa cột quân và cột cái. Rường cụt dùng để đỡ hoành và cũng ngắn lại khi làm lên cao theo độ dốc mái.

7. Mái nhà gỗ Việt Nam cổ truyền

Theo lối kiến trúc cổ của nhà gỗ Việt Nam, phần triền mái thường được làm thẳng, không cong nhưng lại hơi hếch lên ở góc để tạo sự thanh thoát. Phần mái thường chiếm đến 2/3 chiều cao mặt đứng của công trình và có diện tích lớn. Góc mái hay tàu đao được uốn cong ngược để làm thành đao quật.

Các kết cấu mái của nhà gỗ Việt Nam cổ truyền thường gồm các phần:

- Hoành là các dầm đỡ chính, nằm ngang theo chiều dài của nhà và vuông góc với khung nhà

- Dui (hay rui) là các dầm đỡ phụ, đặt dọc theo chiều dốc mái và gối lên hoành

- Mè là loại dầm phụ nhỏ khác, nằm song song với hoành và gối lên dui. Khoảng cách giữa các mè sẽ vừa đủ để lợp ngói. Hệ dầm hoành – dui – mè được sử dụng để nhằm phân nhỏ các kết cấu đỡ mái thành hệ lưới, tạo diện tích vừa đủ để lát gạch màn và lợp ngói.

- Gạch màn hay gạch lá nem làm bằng đất nung, có tác dụng để đỡ ngói và tạo độ phẳng cho mái, chống thấm dột và chống nóng. Gạch màn đặt trực tiếp lên lớp mè.

- Ngói mũi hài (hay ngói ta, ngói vẩy rồng) được làm bằng đất nung, có khả năng chống thấm dột và chống nóng. Lớp ngói được đặt trên lớp gạch màn và có thể lát thêm một lớp đất sét ở giữa để giúp giữ chắc kết cấu.

Mái nhà gỗ Việt Nam theo kiến trúc cổ có thể thiết kế: 2 mái với hai đầu hồi bít đốc; 4 mái với hai mái phụ hai đầu hồi - gọi là hai chái nhà. Mỗi chái nhà gồm một hàng cột quân (hoặc một hàng cột hiên). Hàng cột này sẽ nằm vuông góc với các hàng cột trong gian nhà chính; 8 mái chồng diêm

Mái nhà gỗ Việt Nam thường dốc thẳng và có hơi hếch ở đầu

8. Chạm khắc nhà gỗ Việt Nam

Trong cách thi công nhà gỗ Việt Nam cổ truyền , việc điêu khắc chạm trổ hoa văn là phần rất quan trọng. Đó không chỉ là cách để trang trí cho ngôi nhà gỗ Việt Nam, mà còn thể hiện nét văn hóa tinh thần mang bản sắc của công trình nhà gỗ.

Mái cổ thường được trang trí bằng những con giống được làm bằng đất nung hay vữa truyền thống, gắn trên đầu đao để thể hiện tinh thần của ngôi nhà. Các bờ nóc được đặt gạch hoa chanh. Hai đầu bờ được gắn con kìm là long nghê hoặc cá chép hóa rồng. Bờ quyết gắn con sô, con náp hạy lạc long thủy quái. Khu đĩ thường được để trống cho thông thoáng và chạm yến trang trí vỉ ruồi.

9. Thước tầm

Đây là loại thước dùng để tính tất cả các kích thước của công trình nhà theo lối kiến trúc nhà cổ của người Việt Nam. Kích thước của thước tầm được tính theo tỉ lệ cơ thể của gia chủ. Đây cũng chính là một trong những nét độc đáo của kiến trúc cổ truyền của Việt Nam để tạo ra vẻ đẹp hình học tinh tế như độ dốc mái, chiều cao mái phù hợp nhất với gia chủ sinh sống trong nhà.

10. Kết cấu gian nhà gỗ Việt Nam

Người Việt thường khá thích số lẻ vì coi đó là những con số may mắn. Vì vậy số gian nhà ở của nhà gỗ Việt Nam cổ truyền cũng có số lẻ như vậy. Cụ thể như: Kiểu nhà 3 gian truyền thống; Nhà 3 gian, 5 gian 2 chái; Nhà 5 gian, 7 gian 2 chái; Nhà 7 gian, 9 gian 2 chái,…

11. Cửa nhà gỗ Việt Nam

Hệ thống cửa và cửa sổ là nơi để không khí bên trong và bên ngoài tiếp xúc với nhau. Cửa ra vào nhà gỗ Việt Nam được thiết kế khá lớn với nhiều khung cửa. Tuy nhiên lại có kết cấu đơn giản, nhiều khi không có cửa, mà chỉ để ngỏ hoặc buông rèm, tấm liếp để che. Nếu gắn cửa thì hay dùng kiểu cửa bức bàn với thiết kế đơn giản hoặc cầu kỳ hơn là cửa “thượng song hạ bản” với phía trên đục các song gỗ, phía dưới là bản gỗ kín. Ngưỡng cửa thường được khá cao, người ra vào phải giơ chân để bước qua. Cửa sổ được thiết kế nhỏ so với cửa ra vào.

12. Các chi tiết kiến trúc khác

Cửa bức bàn

Con tiện

Dạ tàu

Đầu đao

Nhà gỗ mang giá trị văn hóa của người Việt Nam

II. Phân biệt nhà gỗ Việt Nam với nhà gỗ châu Á khác

Nhiều người vẫn cho rằng nhà gỗ Việt Nam bị ảnh hưởng bởi kiến trúc của Trung Quốc, nhưng đó đều là những nhận định sai lầm. Các nhà nghiên cứu về kiến trúc cổ đã so sánh kiến trúc của nhà gỗ Việt Nam với hai hệ kiến trúc nhà gỗ của hai đất nước khá gần chúng ta Trung Quốc và Nhật Bản để chỉ ra nhiều điểm khác biệt.

Nhà gỗ Việt Nam có 3 nét đặc trưng cơ bản đó là:

- Dốc mái thẳng

- Dùng bảy và kẻ để đỡ mái hiên

- Cột to, mập và phình ở phần giữa thân dưới

Nhà gỗ Trung Quốc lại có đặc điểm khác dễ nhận ra như:

- Dốc mái võng xuống

- Dùng hệ đấu – củng để đỡ mái hiên

- Cột thanh mảnh, tròn đều

Kiến trúc nhà gỗ Việt Nam thường để gỗ mộc hoặc quét sơn ta có màu nâu để bảo vệ và thích chạm trổ lên gỗ. Còn lối kiến trúc của Trung Quốc lại thích vẽ hình và sơn màu sặc sỡ.

Cùng với sự phát triển của xã hội, những căn nhà gỗ Việt Nam hiện nay cũng có những đổi mới về chất liệu cũng như kiểu dáng, nhưng chủ yếu vẫn tuân theo các tiêu chuẩn nghiêm ngặt của lối kiến trúc nhà gỗ cổ truyền. Nếu có những thắc mắc trong việc thiết kế và thi công nhà gỗ Việt Nam, đội ngũ thợ làm nhà gỗ của Gỗ Nguyên Tuân sẵn sàng tư vấn và giải đáp giúp bạn. Liên hệ:

Đồ gỗ Nội thất Nguyễn Tuân – Đồ gỗ Thạch Thất

Showroom: 196 đường Láng -Đống Đa- Hà Nội

Xưởng sản xuất: Làng nghề truyền thống Canh Nậu – Thạch Thất – Hà Nội

Hotline: 0979.67.11.83 / 0916.586.583

Email: gonguyentuan@gmail.com